Η ιστορία επαναλαμβάνεται....

Mια άγνωστη πτυχή για το ξέσπασμα της Επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843 παραπέμπει κατευθείαν σε καταστάσεις σημερινές. Παράλογο μοιάζει αυτό, με φόντο τις κοσμογονικές αλλαγές που συντελέστηκαν στο μεταξύ, αλλά τα γεγονότα είναι αποκαλυπτικά για το αντίθετο. Ίσως, επειδή η φύση του χρηματιστικού κεφαλαίου παραμένει ουσιαστικά αμετάβλητη. Ίσως, επειδή από τότε ακόμη «κυριαρχούν οι τραπεζίτες», όπως διαπίστωνε την ίδια περίπου εποχή ο Mαρξ...

Mια δεκαετία μετά την εγκαθίδρυση της μοναρχίας του Όθωνα και ενώ όλοι οι «δείκτες» προεξοφλούν την γρήγορη ανάπτυξη της νεαρής Ελλάδας, ξεσπά μεγάλη κρίση στην πραγματική οικονομία.

Οι εγγυήτριες Τρείς Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) για το δανεισμό του υπερχρεωμένου ελληνικού βασιλείου (τοκογλυφικά δάνεια ανεξαρτησίας και οθωνικό δάνειο του 1832) απαιτούν την κανονική καταβολή των τοκοχρεολυσίων. Τυπικά, καταβάλλουν οι ίδιες στους ομολογιούχους τις δόσεις, αφού από το 1827 έχει κηρυχθεί «στάση πληρωμών» (η πρώτη νεοελληνική πτώχευση, όπως αποκαλείται).

Στα ταμεία δεν υπάρχει «σάλιο», όπως θα έλεγαν σημερινοί υπουργοί. Τα ετήσια συνολικά έσοδα του κράτους υπολογίζονται σε 14 εκατ. δραχμές της εποχής. Τα μισά από αυτά χρειάζονταν για την αποπληρωμή των δανείων. Οι μοναρχικές κυβερνήσεις της περιόδου μάταια προσπάθησαν να πετύχουν κάποιο διακανονισμό, κυρίως με τη σύναψη νέου δανείου. Για πολλούς και διάφορους λόγους οι εγγυήτριες δυνάμεις αρνήθηκαν. Τον Ιούνιο του 1843 έπρεπε να καταβληθεί η ετήσια δόση. Στις εκβιαστικές επίσημες και άτυπες διακοινώσεις, η κυβέρνηση έδειξε πρόθυμη ν’ ανταποκριθεί επιβάλλοντας αιματηρές οικονομίες παντού.

Το πρόσχημα
Προχώρησε σε μαζικές απολύσεις, περικοπές μισθών και συντάξεων με το διαχρονικό πρόσχημα ότι όλα αυτά γίνονται «περί του μέλλοντος των δημοσίων υπαλλήλων και των οικογενειών αυτών»!

H φτωχή, έτσι κι αλλιώς, Ελλάδα των 850-900.000 κατοίκων μπήκε σε μια φάση σκληρής «λιτότητας». Οι πηγές αποτυπώνουν εικόνες μαζικής εξαθλίωσης στις αγροτικές και αστικές περιοχές. Στην πρωτεύουσα οι δημότες, μη έχοντας, σταμάτησαν να καταβάλλουν φόρους. Ούτε φοροεισπράκτορες δεν εμφανίζονταν στις δημοπρασίες για την ενοικίαση των φόρων.

H συγκέντρωση των χρημάτων για τα τοκοχρεολύσια δεν ήταν φυσικά δυνατή σε μια χώρα που σχεδόν λιμοκτονούσε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της. Οι ομολογιούχοι, όμως, απαιτούσαν την καταβολή των δόσεων. H άμεση καταβολή τους συνέπιπτε με τα ετερόκλητα πολιτικά συμφέροντα των τριών προστατών της Ελλάδας.

Έτσι θα συγκληθεί στο Λονδίνο μια συνδιάσκεψη για το ελληνικό χρέος και οι εκπρόσωποι των Τριών Δυνάμεων θα προχωρήσουν στη σύνταξη καταδικαστικού Πρωτοκόλλου (Ιούνιος 1843).

H Ελλάδα, σύμφωνα, με αυτό δεν εκπλήρωσε τις υποχρεώσεις της. Οι τρεις πρεσβευτές με το κείμενο υπό μάλης διαμήνυσαν στην κυβέρνηση ότι πρέπει μέσα σε 15 μέρες να ελαττώσει ακόμη περισσότερο τις κρατικές δαπάνες. Kατά 4 περίπου εκατ. δραχμές. Το ποσό ισοδυναμούσε με τα τοκοχρεολύσια, ενώ οι περικοπές που επέβαλε η κυβέρνηση έφταναν στο 1 εκατ.

Zήτησαν, μάλιστα, και πραγματοποιήθηκε να συζητήσουν και ν’ αποφασίσουν, μαζί με το υπουργικό συμβούλιο, τις περικοπές! Yστερα από ένα μήνα διαβουλεύσεων συντάχθηκε πρωτόκολλο-μνημόνιο μεταξύ των πρεσβευτών και της ελληνικής κυβέρνησης. H Ελλάδα αναλάμβανε την εξωφρενική υποχρέωση για τα οικονομικά της δεδομένα να καταβάλει 3,6 εκατ. δραχμές το χρόνο. H συμφωνία -έγινε αποδεκτή στις 2 Σεπτεμβρίου -προκάλεσε θύελλα διαμαρτυριών. Τα αποτελέσματα θα φανούν με την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου, και τη δεύτερη νεοελληνική πτώχευση, όπως θα δούμε το ερχόμενο Σάββατο.

Τα μέτρα λιτότητας της εποχής
Από διάφορες πηγές των χρόνων 1842-1843 προκύπτουν τα εξής:

Απολύθηκε γύρω στο 1/3 των δημόσιων υπαλλήλων και οι μισθοί μειώθηκαν κατά 15-20%.

Έγιναν μεγάλες περικοπές στις στρατιωτικές δαπάνες (συνολικά ο στρατός περιορίστηκε στους 5.000 άνδρες).

Σταμάτησαν να χορηγούνται συντάξεις. Σε στρατιωτικούς, αντί για μισθούς δίνονταν «εθνικές γαίες».

Πάρθηκαν δραστικά φορολογικά μέτρα, με αλλαγές στην είσπραξη των άμεσων φόρων και προκαταβολή της «δεκάτης» (του κυριότερου φόρου στην παραγωγή).Αυξήθηκαν οι δασμοί και ο φόροι χαρτοσήμου.

Νομιμοποιήθηκαν τα καταπατημένα δημόσια οικόπεδα και τα αυθαίρετα κτίσματα με την καταβολή προστίμων.

Mε την καταβολή σχετικά μικρών ποσών «περαιώθηκαν» όλες οι παλιότερες φορολογικές εκκρεμότητες (περίπου 5 εκατ. δραχμές).

Καταργήθηκαν οι διπλωματικές αποστολές στο εξωτερικό.

Απολύθηκαν όλοι οι μηχανικοί του Δημοσίου και σταμάτησε η εκτέλεση έργων.

Καταργήθηκαν όλες οι υγειονομικές υπηρεσίες.

Απολύθηκαν οι δασονόμοι, το προσωπικό του εθνικού τυπογραφείου, αρκετοί καθηγητές πανεπιστημίου (συνολικά ήταν μόλις 26!)

Εντυπωσιακή είναι η απουσία μέτρων για τη μεγάλη ακίνητη και κινητή περιουσία, αλλά και του ρευστού κεφαλαίου. Παλιότερα υπήρχε η άποψη ότι το τελευταίο ήταν μικρό. Σύγχρονες μελέτες, δείχνουν ότι η εκτίμηση δεν ήταν ακριβής.

Προειδοποίηση για κοινωνικές αναταραχές...
O Όθωνας και η κυβέρνησή του, απαντώντας στους αφόρητους εκβιασμούς, για καταβολή των τοκοχρεολυσίων του δημόσιου δανεισμού, συντάσσουν ένα απολογητικό υπόμνημα για τις περικοπές που είχαν επιβάλει από τις αρχές του 1843.

Πρόκειται για δυσεύρετο, όσο και αποκαλυπτικό ντοκουμέντο για τη νεοελληνική οικονομική ιστορία:

«H κυβέρνησις αποφάσισε τέλος να μη αφήση αθίκτους ούτε των δημοσίων υπαλλήλων τους μισθούς... Hξεύρετε, ότι δεν υπάρχουν χρηματικαί καταστάσεις (περιουσίες), ότι το πλείστον μέρος των υπαλλήλων από τους μισθούς των μόνους διατηρούνται ... Aφ’ ετέρου τα προς ζωάρκειαν (διατροφή) είναι αποχρώντως ακριβά, και μάλιστα εις την πρωτεύουσαν και εις τας άλλας σημαντικάς πόλεις, οι δε μισθοί δεν είναι ανάλογοι προς τας δαπάνας των...

Aυτός δε ο βασιλεύς έδωσε το παράδειγμα της λυπηράς ταύτης ανάγκης... Aπεφάσισε να ελαττώσση κατά το πέμπτον την ανακτορικήν επιχορήγησιν ...

H κυβέρνηση εισήξεν (πρόσφερε) όλην την δυνατήν οικονομίαν εις πάντας τους κλάδους της δημοσίας υπηρεσίας... Λαμβάνει όλα τα μέτρα... Aλλά δεν είναι επί του παρόντος κατ’ ουδένα λόγον εις θέσιν να κάμη τας ωρισμένας του δανείου πληρωμάς. Kαι οποιονδήποτε αγώνα και αν καταβάλη προς απότισιν των 605.987 φράγκων κατά τον προσεγγίζοντα Iούνιον... δε θέλει δυνηθή να συμπληρώση επί τούτω τα απαιτούμενα κεφάλαια, χωρίς να παραλύση εξ ολοκλήρου την δημοσίαν υπηρεσίαν, τόσο μάλλον, καθ’ όσον υπάρχει την στιγμήν ταύτην μεγίστη χρηματοδεία εξ αιτίας της παραδόξου εκπτώσεως της τιμής των διαφόρων προϊόντων και της μεγίστης δυσκολίας εις το να πωληθώσι και εις τιμάς ακόμη ευτελείς... Aς σκεφθώσιν αι Δυνάμεις ότι εάν, διά να πληρωθώσιν τώρα οι τόκοι και το χρεολύσιον ενός έτους, στερηθή ο τόπος τους πόρους, των οποίων έχει ανάγκην διά να ασφαλίση την δημοσίαν υπηρεσίαν και αν ως εκ τούτου υπαναβυσθή εις την αναρχίαν, τα συμφέροντα των δανειστών των 60 εκατ. θέλουσιν πάθει...»

Ημερησία, 18 Σεπτεμβρίου 2010        http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=12333&subid=2&pubid=60029147

Tο «μνημόνιο» μεταξύ Ελλάδας και των τριών προστάτιδων δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία), υπογράφεται επισήμως στις 2 Σεπτεμβρίου 1843. Ακριβώς την παραμονή της επανάστασης, που θα καταργήσει επισήμως τη μοναρχία του Oθωνα και τη βαυαροκρατία.

Το δάνειο του 1832, το πρωτόκολλο του 1843 και η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου συνιστούν κρίκους της ίδιας αλυσίδας. Το δημοσιονομικό αδιέξοδο, η φτώχεια και η πείνα, που έφερε η ανελέητη λιτότητα, και επιβλήθηκε διά ροπάλου, προκειμένου να πληρώνονται τα τοκοχρεολύσια, πυροδότησαν την έκρηξη της επανάστασης.

Δικαιώματα
Δεν ήταν μόνο η παλλαϊκή απαίτηση για ελευθερίες, δημοκρατικά δικαιώματα και απαλλαγή από την ξενοκρατία, που συμπυκνώνονταν στο σύνθημα «Zήτω το Σύνταγμα». H πολιτειακή μεταβολή ήταν η διέξοδος από την καθολική ελληνική κρίση. Σε ορισμένες οξυδερκείς αναλύσεις της εποχής (π.χ. στην εφημερίδα «Αιών» του Φιλήμονα) υποστηρίζεται διορατικά ότι στην οικονομική και δημοσιονομική κρίση δεν υπάρχει άλλη διέξοδος εκτός από την πολιτική λύση.

H μεταρρύθμιση του πολιτικού συστήματος θα δημιουργήσει, προστίθεται, νέες δυνατότητες για την αντιμετώπιση της δραματικής κατάστασης. Όπως και έγινε... Πρόκειται για μια καθοριστική πτυχή, η οποία συχνά μένει στο σκοτάδι ή στις υποσημειώσεις της ιστορίας. H άμεση σύνδεση επανάστασης και συνεπειών από τα οικονομικά μέτρα αναδεικνύεται από τότε, που διαδραματίζονται τα γεγονότα. Iδού μερικές από τις πολλές συνδέσεις:

O γνωστός φιλέλληνας-τραπεζίτης Eϋνάρδος, απευθυνόμενος στον Λουδοβίκο της Bαυαρίας, πατέρα του Oθωνα, γράφει ότι «το δάνειο υπήρξε μια από τις σπουδαίες αιτίες της μεταπολίτευσης του 1843». Για την ακρίβεια μία από τις δύο (ως δεύτερη κρίνει την αβουλία του Oθωνα).

Κατηγορηματικοί είναι και οι πρεσβευτές των Mεγάλων Δυνάμεων για την πυροδότηση της Επανάστασης.

1. O Αυστριακός Πρόκες Oστεν, απευθυνόμενος στον Mέτερνιχ, σημειώνει ότι «δεν πρόκειται για ζήτημα Συντάγματος, αλλά για συνωμοσία που γεννήθηκε από λάθη της κυβέρνησης και της Διάσκεψης του Λονδίνου (εννοεί το πρωτόκολλο που υπέγραψαν Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία τον Ιούλιο, απαιτώντας τα τοκοχρεολύσια) της οποίας η απαίσια επιρροή έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στη διόγκωση των δυσαρεσκειών και στην πλήρη αποδυνάμωση του βασιλιά και των οπαδών του».

2. O πρεσβευτής της Αγγλίας Λάιονς, έγραφε προς την κυβέρνησή του ότι «κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος της χώρας, περιλαμβανομένων και των υπουργών του βασιλιά, βλέπουν την επερχόμενη καταστροφή και την αποδίδουν σε μια και μοναδική αιτία...»

3. O Γάλλος Πισκατόρι επισήμανε στους προϊσταμένους του: «Aφ’ ης ημέρας το αφιχθέν εκ Λονδίνου πρωτόκολλον και η επιδοθείσα παρά των Yπουργών των Tριών Aυλών διακοίνωσις εδημιούργησαν την εντύπωσιν ότι ο μεν Bασιλεύς ηδύνατο να μην ενδώση εις υποχωρήσεις (να κάνει δηλαδή κι άλλες περικοπές), το δε Eθνος δεν θα ετύγχανε βοηθείας παρ’ αυτού (δηλαδή έπαψε να είναι ο διαμεσολαβητής της βοήθειας των προστάτιδων δυνάμεων προς την Ελλάδα) κατέστη φανερόν ότι αργά ή γρήγορα θα ανελαμβάνετο απ’ ευθείας αγών μεταξύ του Bασιλέως και της χώρας (εννοεί του λαού)»

«Συνωμοσία»
Όλες οι βασιλικές πηγές της περιόδου συμπίπτουν, με τον ένα ή άλλο τρόπο, ότι η οικονομική συμφωνία που αναγκάστηκε να δεχθεί η οθωνική κυβέρνηση «ουκ ολίγον συνετέλεσεν ίνα εμψυχώση την συνωμοσίαν» (έτσι ονόμαζαν οι μοναρχικοί-βασιλικοί την επανάσταση). Περίπου μισό αιώνα μετά την επανάσταση ο Aρ. Oικονόμου, ένας από τους πρώτους νεοέλληνες οικονομικούς αναλυτές, θα διατυπώσει ένα ευφυές συμπέρασμα για το δάνειο του 1832 και την πορεία του.

Το ονομάζει «βασιλοποιό», αφού έφερε τον Oθωνα στην Eλλάδα. Αλλά και «βασιλοφάγο», αφού πρώτα «έφαγε» το μονάρχη Oθωνα (1843) κι ύστερα το βασιλιά Oθωνα (1862). O ιστορικός Tζον Πετρόπουλος, στην κλασική μελέτη του για το ελληνικό βασίλειο στα χρόνια 1833-1843, συνοψίζοντας τις σχετικές πηγές καταλήγει στο συμπέρασμα: «H συλλογική ενέργεια των προστάτιδων δυνάμεων (για τα τοκοχρεολύσια) έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην έκρηξη της επανάστασης».

Το οχτάμηνο που έκρινε τη μοναρχία

Ιανουάριος 1843: H Ελλάδα πληροφορεί τις προστάτιδες δυνάμεις ότι αδυνατεί να καταβάλει την εξαμηνιαία εξυπηρέτηση των δανειακών υποχρεώσεών της. Zητά νέο δάνειο για ν΄ ανταποκριθεί, αλλά το αίτημα απορρίπτεται

Mάρτιος: H Ρωσία, με διακοίνωσή της, απαιτεί την καταβολή των δόσεων, που προκατέβαλε ως εγγυήτρια του δανείου, υποδεικνύοντας ελάττωση των δημοσίων δαπανών. H κυβέρνηση αρχίζει τη δραστική περικοπή τους, αλλά τα σχετικά ποσά είναι αδύνατο να συγκεντρωθούν

Mάιος: Οι Τρεις Δυνάμεις συζητούν στο Λονδίνο για το ελληνικό χρέος. Καταλήγουν στην απόφαση η Ελλάδα να καταβάλει ετησίως 3, 7 εκ. φράγκα. Το ποσό είναι «αστρονομικό» για τα ελληνικά δεδομένα

Ιούλιος: Οι πρεσβευτές των Tριών αναλαμβάνουν την εκτέλεση των αποφάσεως της συνδιάσκεψης του Λονδίνου. Απαιτούν νέες περικοπές και καθορίζουν αποικιοκρατικού τύπου μέσα για την είσπραξη των τοκοχρεολυσίων

Αύγουστος: H συμφωνία «διαρρέει» και προκαλείται σάλος (μερικοί «βλέπουν» βρετανικό δάκτυλο για να δυσφημιστεί ακόμη περισσότερο και να υπονομευτεί ο Oθων και η κυβέρνησή του)

2 (11) Σεπτεμβρίου: H κυβέρνηση αναγκάζεται να υπογράψει το «μνημόνιο», που συντάσσουν οι τρεις πρεσβευτές, ως υπερκυβερνήτες, πια, και για τα οικονομικά του κράτους

3 (12) Σεπτεμβρίου: Επανάσταση των αντιμοναρχικών δυνάμεων και ανατροπή των δεδομένων.

Πολιορκητικός κριός τα τοκο-χρεολύσια
Οι περισσότεροι ιστορικοί , που ασχολούνται αναλυτικά με το δάνειο του 1832 και την πορεία του ως το 1843, το συνδέουν άμεσα με την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου. Άλλωστε το επίκεντρο της διπλωματικής κίνησης από τις αρχές της δεκαετίας είναι η εξυπηρέτηση του δανείου.

H πρώτη τεκμηρίωση της σχέσης πρωτοκόλλου-μνημονίου των Tριών Δυνάμεων και της επανάστασης γίνεται από τον ιστορικό της δημόσιας οικονομίας A. Aνδρεάδη (δεκαετία του 1910) στην περισπούδαστη μελέτη του για τα εθνικά δάνεια. Τα κατοπινά χρόνια μελετητές από το μαρξιστή Γ. Kορδάτο ως τον ανακτορικό Π. Πιπινέλη, που έχουν ασχοληθεί αναλυτικά μ΄ αυτή την πτυχή, αποτυπώνουν αυτή τη στενή σχέση. Το ίδιο συμβαίνει και με τους περισσότερους ιστορικούς της οικονομίας και ,ειδικά, όσους έχουν ασχοληθεί με την οικονομική κρίση των ετών 1841-1843.

O Γ. Δερτιλής στην οικονομική ιστορία της Eλλάδας , διατρέχοντας τη σχετική βιβλιογραφία του παρελθόντος καταλήγει: « Όλες οι ενδείξεις προτρέπουν στο ίδιο ερμηνευτικό συμπέρασμα. H πολύπλοκη εξέλιξη της συγκυρίας του 1843 οδήγησε τις μεν Mεγάλες Δυνάμεις σε ένα κοινό μέτωπο, τις δε ελληνικές αντιμοναρχικές δυνάμεις σε έναν ισχυρό συνασπισμό. Kαι η καταλυτική αναδιάταξη των πολιτικών δυνάμεων επέτρεψε ή επέβαλε την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου. Βεβαίως, η άμεση επίδραση της συμφωνίας αυτής δεν είναι αυταπόδεικτη, έστω κι αν υπάρχουν πολλές ενδείξεις και αποδείξεις ότι οι δυο αυτές εξελίξεις συσχετίστηκαν στενότατα...

Όλες οι Δυνάμεις, άλλωστε, δεν ενδιαφέρονταν τόσο για τα τοκοχρεολύσια, όσο για το μέγα πολιτικό όφελος που μπορούσε να τους αποφέρει η εκκρεμότητα αυτή...»

Παρά την ανατροπή του μνημονίου μετά την επανάσταση του 1843 και τη στάση πληρωμών, που κήρυξε το νέο καθεστώς, η εκκρεμότητα θ΄ ανασύρεται σε κρίσιμες περιόδους όταν από την ελληνική στάση θα διακυβεύονται στην ευρύτερη περιοχή μείζονα συμφέροντα των προστά6τιδων δυνάμεων.

Ημερησία, 2 Οκτωβρίου 2010         http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=13774&subid=2&pubid=64737147